Bệnh Parkinson là một chứng rối loạn não gây ra những chuyển động không chủ ý hoặc không kiểm soát được, chẳng hạn như run rẩy, cứng cơ và khó giữ thăng bằng và phối hợp. Các triệu chứng thường bắt đầu dần dần và xấu đi theo thời gian. Khi bệnh tiến triển, người bệnh có thể gặp khó khăn khi đi lại và nói chuyện. Họ cũng có thể có những thay đổi về tinh thần và hành vi, vấn đề về giấc ngủ, trầm cảm, khó khăn về trí nhớ và mệt mỏi.
Nội dung chính
- Trên toàn cầu, tình trạng tàn tật và tử vong do bệnh Parkinson đang gia tăng nhanh chóng.
- Chẩn đoán lâm sàng bệnh Parkinson bởi các nhân viên y tế không chuyên khoa được đào tạo và hướng dẫn điều trị đơn giản hóa mang lại khả năng quản lý tốt hơn trong các cơ sở chăm sóc sức khỏe ban đầu.
- Levodopa/carbidopa, loại thuốc hiệu quả nhất giúp cải thiện các triệu chứng, chức năng và chất lượng cuộc sống, không phải ở đâu cũng dễ tiếp cận, có sẵn hoặc giá cả phải chăng, đặc biệt là ở các nước có thu nhập thấp và trung bình.
- Phục hồi chức năng có thể giúp cải thiện chức năng và chất lượng cuộc sống cho những người mắc bệnh Parkinson.
1. Tổng quan
Bệnh Parkinson (Parkinson’s disease) là một bệnh về não gây ra các vấn đề về vận động, sức khỏe tâm thần, giấc ngủ, đau đớn và các vấn đề sức khỏe khác.
Khi bệnh Parkinson trở nên tồi tệ hơn theo thời gian. Không có cách chữa khỏi, nhưng các liệu pháp và thuốc có thể làm giảm các triệu chứng. Các triệu chứng phổ biến bao gồm run, co thắt cơ đau đớn và khó nói.
Bệnh Parkinson dẫn đến tỷ lệ khuyết tật cao và nhu cầu chăm sóc cao. Nhiều người mắc bệnh Parkinson cũng mắc chứng mất trí.
Mặc dù hầu như bất kỳ ai cũng có thể có nguy cơ mắc bệnh Parkinson, một số nghiên cứu cho thấy căn bệnh này ảnh hưởng đến nam giới nhiều hơn nữ giới. Không rõ lý do tại sao, nhưng các nghiên cứu đang được tiến hành để hiểu các yếu tố có thể làm tăng nguy cơ của một người. Một nguy cơ rõ ràng là tuổi tác: Mặc dù hầu hết những người mắc bệnh Parkinson lần đầu tiên phát triển bệnh sau 60 tuổi, nhưng khoảng 5% đến 10% khởi phát trước 50 tuổi. Các dạng khởi phát sớm của bệnh Parkinson thường, nhưng không phải lúc nào cũng vậy, là do di truyền và một số dạng có liên quan đến những thay đổi cụ thể trong gen.
Nguyên nhân gây ra Parkinson vẫn chưa được biết rõ nhưng những người có tiền sử gia đình mắc bệnh có nguy cơ cao hơn. Tiếp xúc với ô nhiễm không khí, thuốc trừ sâu và dung môi có thể làm tăng nguy cơ.
2. Nguyên nhân gây ra bệnh Parkinson
Các dấu hiệu và triệu chứng nổi bật nhất của bệnh Parkinson xảy ra khi các tế bào thần kinh trong hạch nền, một vùng não kiểm soát chuyển động, bị suy yếu và/hoặc chết. Thông thường, các tế bào thần kinh hoặc tế bào thần kinh này sản xuất ra một chất hóa học quan trọng trong não được gọi là dopamine. Khi các tế bào thần kinh chết hoặc bị suy yếu, chúng sản xuất ít dopamine hơn, gây ra các vấn đề về vận động liên quan đến căn bệnh này. Các nhà khoa học vẫn chưa biết nguyên nhân khiến các tế bào thần kinh chết.
Những người mắc bệnh Parkinson cũng mất các đầu dây thần kinh sản xuất norepinephrine, chất truyền tin hóa học chính của hệ thần kinh giao cảm, kiểm soát nhiều chức năng của cơ thể, chẳng hạn như nhịp tim và huyết áp. Việc mất norepinephrine có thể giúp giải thích một số đặc điểm không vận động của bệnh Parkinson, chẳng hạn như mệt mỏi , huyết áp không đều, giảm chuyển động của thức ăn qua đường tiêu hóa và huyết áp giảm đột ngột khi một người đứng dậy từ tư thế ngồi hoặc nằm.
Nhiều tế bào não của những người mắc bệnh Parkinson có chứa thể Lewy, các khối protein alpha-synuclein bất thường. Các nhà khoa học đang cố gắng hiểu rõ hơn về chức năng bình thường và bất thường của alpha-synuclein và mối quan hệ của nó với các biến thể di truyền ảnh hưởng đến chứng mất trí nhớ do bệnh Parkinson và thể Lewy .
Một số trường hợp bệnh Parkinson có vẻ là do di truyền , và một số trường hợp có thể bắt nguồn từ các biến thể di truyền cụ thể . Mặc dù di truyền được cho là có vai trò trong bệnh Parkinson, nhưng trong hầu hết các trường hợp, căn bệnh này dường như không di truyền trong gia đình. Nhiều nhà nghiên cứu hiện tin rằng bệnh Parkinson là kết quả của sự kết hợp giữa các yếu tố di truyền và môi trường, chẳng hạn như tiếp xúc với độc tố.
3. Triệu chứng của bệnh Parkinson
Các triệu chứng của bệnh Parkinson trở nên tồi tệ hơn theo thời gian. Chúng có thể làm giảm đáng kể sức khỏe và chất lượng cuộc sống.
Bệnh Parkinson gây ra các triệu chứng vận động bao gồm:
- chuyển động chậm
- sự rung chuyển
- chuyển động không tự nguyện
- độ cứng
- khó khăn khi đi bộ
- mất cân bằng.
Các triệu chứng không liên quan đến vận động:
- suy giảm nhận thức
- rối loạn sức khỏe tâm thần
- chứng mất trí
- rối loạn giấc ngủ
- nỗi đau
- rối loạn cảm giác.
Các chuyển động không tự chủ (dyskinesia) và co thắt cơ đau (dystonia) có thể gây ra các vấn đề về nói và di chuyển. Các triệu chứng này dẫn đến tỷ lệ khuyết tật cao và nhu cầu chăm sóc. Nhiều người mắc bệnh Parkinson cũng phát triển chứng mất trí trong quá trình mắc bệnh.
Trong khi bệnh Parkinson là rối loạn vận động phổ biến nhất, thì vẫn còn những rối loạn vận động khác như teo đa hệ thống, liệt siêu nhân tiến triển, múa giật, mất điều hòa và loạn trương lực. Một số rối loạn vận động có các triệu chứng tương tự như Parkinson như run, vận động chậm và cứng cơ. Tất cả các rối loạn vận động đều có chung những thách thức như Parkinson về khoảng cách chẩn đoán và điều trị cũng như khả năng tiếp cận thuốc, đặc biệt là ở các nước có thu nhập thấp và trung bình (LMIC).
4. Chẩn đoán và đánh giá gánh nặng của bệnh Parkinson
Bệnh Parkinson là chẩn đoán lâm sàng không chỉ có thể được thực hiện bởi các bác sĩ thần kinh mà còn bởi những nhân viên y tế không chuyên khoa được đào tạo. Đánh giá và quản lý bệnh Parkinson của những nhân viên y tế không chuyên khoa được đào tạo trong chăm sóc ban đầu đặc biệt quan trọng ở những khu vực không có dịch vụ thần kinh chuyên khoa, chẳng hạn như ở một số LMIC.
Hiện tại không có xét nghiệm máu hoặc xét nghiệm nào để chẩn đoán các trường hợp không phải do di truyền của bệnh Parkinson. Bác sĩ thường chẩn đoán bệnh bằng cách xem xét tiền sử bệnh của một người và thực hiện kiểm tra thần kinh. Nếu các triệu chứng cải thiện sau khi bắt đầu dùng thuốc, thì đó là một dấu hiệu khác cho thấy người đó bị Parkinson.
Một số rối loạn có thể gây ra các triệu chứng tương tự như bệnh Parkinson. Những người có các triệu chứng giống bệnh Parkinson do các nguyên nhân khác, chẳng hạn như teo hệ thống đa và chứng mất trí nhớ có thể Lewy, đôi khi được cho là mắc bệnh Parkinson. Mặc dù các rối loạn này ban đầu có thể bị chẩn đoán nhầm là bệnh Parkinson, nhưng một số xét nghiệm y khoa cũng như phản ứng với điều trị bằng thuốc có thể giúp đánh giá nguyên nhân tốt hơn. Nhiều bệnh khác có các đặc điểm tương tự nhưng cần các phương pháp điều trị khác nhau, vì vậy điều quan trọng là phải chẩn đoán chính xác càng sớm càng tốt.
Tỷ lệ mắc bệnh Parkinson đã tăng gấp đôi trong 25 năm qua. Ước tính toàn cầu năm 2019 cho thấy có hơn 8,5 triệu cá nhân mắc bệnh PD. Ước tính hiện tại cho thấy, vào năm 2019, bệnh PD đã gây ra 5,8 triệu năm sống điều chỉnh theo tình trạng khuyết tật (DALY), tăng 81% so với năm 2000 và gây ra 329.000 ca tử vong, tăng hơn 100% so với năm 2000.
5. Điều trị và chăm sóc
Không có cách chữa khỏi bệnh Parkinson, nhưng các liệu pháp bao gồm thuốc, phẫu thuật và phục hồi chức năng có thể làm giảm các triệu chứng.
5.1. Thuốc điều trị bệnh Parkinson
Thuốc có thể giúp điều trị các triệu chứng của bệnh Parkinson bằng cách:
- Tăng mức dopamine trong não
- Có tác dụng lên các chất hóa học khác trong não, chẳng hạn như chất dẫn truyền thần kinh, giúp truyền thông tin giữa các tế bào não
- Giúp kiểm soát các triệu chứng không vận động
Levodopa/carbidopa, một loại thuốc kết hợp làm tăng lượng dopamine trong não, là loại thuốc phổ biến nhất cho bệnh Parkinson. Các tế bào thần kinh sử dụng levodopa để tạo ra dopamine nhằm bổ sung nguồn cung cấp đang cạn kiệt của não. Thông thường, mọi người dùng levodopa cùng với một loại thuốc khác gọi là carbidopa. Carbidopa ngăn ngừa hoặc làm giảm một số tác dụng phụ của liệu pháp levodopa — chẳng hạn như buồn nôn, nôn, huyết áp thấp và bồn chồn — và làm giảm lượng levodopa cần thiết để cải thiện các triệu chứng.
Những người mắc bệnh Parkinson không bao giờ được ngừng dùng levodopa mà không báo cho bác sĩ. Việc ngừng thuốc đột ngột có thể gây ra các tác dụng phụ nghiêm trọng, như không thể cử động hoặc khó thở.
Bác sĩ có thể kê đơn các loại thuốc khác để điều trị các triệu chứng của bệnh Parkinson, bao gồm:
- Thuốc chủ vận dopamine để kích thích sản xuất dopamine trong não
- Thuốc ức chế enzym (ví dụ, thuốc ức chế MAO-B, thuốc ức chế COMT) để tăng lượng dopamine bằng cách làm chậm các enzym phân hủy dopamine trong não
- Amantadine giúp giảm các chuyển động không tự chủ
- Thuốc kháng cholinergic để giảm run và cứng cơ.
5.2. Kích thích não sâu
Đối với những người mắc bệnh Parkinson không đáp ứng tốt với thuốc, bác sĩ có thể đề nghị kích thích não sâu. có thể giúp giảm run và giảm nhu cầu dùng thuốc. Trong quá trình phẫu thuật, bác sĩ cấy các điện cực vào một phần não và kết nối chúng với một thiết bị điện nhỏ được cấy vào ngực. Thiết bị và các điện cực kích thích không đau các vùng cụ thể trong não kiểm soát chuyển động theo cách có thể giúp ngăn chặn nhiều triệu chứng liên quan đến chuyển động của bệnh Parkinson, chẳng hạn như run, chậm chuyển động và cứng cơ.
5.3. Các liệu pháp khác
Phục hồi chức năng bao gồm vật lý trị liệu có thể giúp giảm bệnh Parkinson và các rối loạn thần kinh thoái hóa khác. Các liệu pháp bao gồm:
- rèn luyện sức mạnh
- luyện tập dáng đi và thăng bằng
- thủy trị liệu.
Các liệu pháp này có thể giúp cải thiện chức năng và chất lượng cuộc sống cho những người mắc bệnh PD. Điều này cũng có thể giảm bớt gánh nặng cho người chăm sóc.
Nhiều loại thuốc và phương tiện phẫu thuật không dễ tiếp cận, không có sẵn hoặc không đủ khả năng chi trả ở mọi nơi, đặc biệt là các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình.
Nguồn: https://www.who.int/, https://www.nia.nih.gov/
Viện nghiên cứu và Phát triển Sản phẩm thiên nhiên (IRDOP)
Zalo: https://zalo.me/1907057677034304788
Hotline 24/7: 024 3553 5355
Email: kiemnghiem@irdop.org
Địa chỉ nhận mẫu: Số 12, Phùng Khoang, P. Trung Văn, Q. Nam Từ Liêm, TP Hà Nội.
